Müasir dövrdə mühasibatlığın və maliyyə işinin təşkili

     Məqaləyə başlamazdan qabaq ilk öncə onu qeyd etmək istəyirik ki, mühasibat uçotu haqqında kifayət qədər elmi məqalələr və ədəbiyyatlar mövcuddur. Lakin bizim məqsədimiz nəzəriyyədən maksimum kənar qaçmaqla müasir üsullar və texnologiyalar əsasında  mühasibatlığın təşkilini təmin etməkdir. Ümumilikdə götürdükdə mühasibatlığın müasir təşkili özündə aşağıdakı sahələri birləşdirir.

Mühasibat uçotu nədir? Mühasibat uçotu müəyyən  müddət ərzində müəssisənin  maliyyə vəziyyəti barədə  nəticələri təqdim etmək  məqsədilə maliyyə  əməliyyatlarının toplanması,  təsnifatı, qeydiyyatı və yekun  icmalın hazırlanmasından  ibarətdir. Tərifdən göründüyü  kimi mühasibat uçotu təsərrüfat əməliyyatlarının uçotunu  aparmaq və son nəticədə  müəssisənin mənfəətinin müəyyən olunmasıdır. Mühasibat uçotunda biz aktivləri, öhdəlikləri, kapitalın  hərəkətini uçota alırıq. Yəni kassa və bank hesablarımızdan daxil və xaric olan pul vəsaitlərinin, aldığımız, satdığımız  mal-materialın uçotunu aparırıq, əmək haqqı, məzuniyyət, xəstəlik, ezamiyyət, amortizasiya və digər xərcləri hesablayırıq, ödənişləri həyata keçiririk və son nəticədə müəssinin gəlirini, xərcini, mənfəətini, borclarını müəyyən edirik. Mühasibat uçotunda sadəcə müəyyən olunmuş qaydalara və təlimatlara uyğun  işlər aparılır. Yəni əvvəlcə gedib müqavilə bağlayırıq, sonra sifariş verib  mal-material alırıq, həmin müəssisə bizə E-qaimə göndərir. Bizdə onun əsasında ödəniş tapşırığı hazırlayıb ödənişi həyata keçiririk. Və yaxud başqa bir misal, əmək haqqı ilə bağlı, əvvəlcə işçi ilə müqavilə bağlanıb işə götürülür, sonra işlədiyi günlərə uyğun əmək haqqı hesablanır, müvafiq tutulmalar tutulub, yerdə qalan məbləğ işçinin kartına köçrülür. Göründüyü kimi hər iki əməliyyatda müəyyən proses baş verdikdən sonra biz həmin prosesin nəticəsini icra edirik. Və icra edərkən qabaqcadan hazırlanmış təlimatlara, formalara, qanunlara uyğun hərəkət edirik. Deməli  mühasibat uçotu baş vermiş hadisələrin nəticələrini uçota alır və yerinə yetirir.

    

İdarəetmə uçotu nədir? İdarəetmə uçotu mühasibat uçotundan fərqli olaraq hec bir əməliyyatın icrasını əks etmir. Yəni onun aparılması ilə bağlı hec bir məcburi normalar yoxdur. Bəs idarəetmə uçotunu biz harda tətbiq edirik?

1) Mühasibat uçotunda biz hazır büdcəni təyinatına uyğun xərcləyirik, idarəetmə uçotunda isə onun hara xərcləyəcəyimzi müəyyənləşdiririk. Büdcəmiz məhduddur, hansı xərclər daha çox olmalıdır? Əmək haqqı xərclərimi, yoxsa material xərcləri? Hansı xərclərin artırılması bizim səmərəmizi artıracaq? Bütün bu suallara cavab vermək üçün idarəetmə uçotundan istifadə edərək büdcəni hazırlayırıq.

2) Mal-material ehtiyatları nə qədər alınmalıdır? Kimdən, hansı təchizatçıdan alınması bizə səmərəli olacaq?  Anbarda mal-material ehtiyatlarının optimal həddi nə qədər olmalıdır?

3) Müəssisənin neçə işçisi olmalıdır? Əlavə neçə işçi götümək lazımdır? Əlavə bir işçinin götürülməsi bizim faydamızı nə qədər artıracaq? Vəzifə maaşları necə müəyyənləşdirilməlidir? İşçilərin mükafatlandırılması necə aparılmalıdır?

4) Hər malın satışından mənfəət nə qədərdir? Maya dəyəri necə hesablanmalıdır? Hansı xərclər birbaşa hansı xərclər, dolayı xərclərdir? Normativ maya dəyəri necə hesablanır? Kənarlaşmalar nə qədərdir?

5) Satış,əmək, istehsal büdcələri necə hazırlanır və s.

       Göründüyü kimi idarəetmə uçotu mühasibat uçotundan fərqli olaraq hər hansı aparılmış əməliyyatların nəticələrini uçota almır, görüləcək işləri əvvəlcədən müəyyənləşdirir, nəticələri təhlil edir və qərarvermə prosesi üçün əsaslandırlmış məlumat hazırlayır.

Vergi uçotu nədir? Müəssisədə mühasibat uçotu ilə yanaşı vergi uçotu da aparılmalıdır. İlk öncə onu bilməlisiz ki, mühasibat mənfəəti ilə vergi mənfəəti biri-birindən fərqlənirlər. Belə ki, müəssisə çəkdiyi bütün xərcləri hesabladığı halda vergi bütün xərcləri nəzərə almır. Bu səbəbdən müəyyən fərqlər yaranır. Deməli müəssisə vergi uçotunu ayrıca, mühasibat uçotunu ayrıca aparmalıdır. Vergi uçotu özü 4 mərhədən ibarətdir. Bu mərhələlər barədə geniş məlumat 3-cü məqaləmizdə veriləcək. 

Kadr uçotu nədir?

Kadr uçotunu adətən kadr şöbəsi görür, lakin bir çox müəssisələrdə kadr şöbəsi olmadığından onun  da uçotunu mühasibatlıq şöbəsi aparır. Kadr uçotuna  işçilərin işə qəbulu, kadr kargüzarlığının aparılması, əmək müqavilələrinin, vəzifə funksiyalarının, kadr əmrlərinin, ştat cədvəllərinin  və digər kadr sənədlərinin hazırlanması daxildir.  

            Hazırda yeni texnologiyaların tətbiqi, bir çox sahələr kimi mühasibatlığa da  öz təsirini göstərməkdədir. Belə ki, proqram təminatının qurulması bir sıra əməliyyatların yerinə yetirilməsini asanlaşdırmışdır. Bu gün bir çox müəssisələr öz fəaliyyətlərini məqsədyönlü, nəticəyə yönəlik bir istiqamət kimi qururlar. Bu nə deməkdir, yəni əgər əvvəllər əsas məsələ düzgün uçot aparmaq və mənfəət əldə etmək idisə, hazırda əsas məqsəd analiz aparmaqla qərarların verilməsidir. Lakin buna baxmayaraq bir çox müəssisələr hələ də öz fəaliyyətlərini əvvəlki prinsiplər üzərində qururlar. Yəni keçmiş məlumatların təhlilini aparmadan, əllərində olan datalardan istifadə etmədən mühasibat uçotunun təşkilini aparırlar. Lakin rəqabətin artması, bəzi müəssisələrin analitik alətlərdən istifadə etməklə fəaliyyətlərini qurması, bazarda böyük informasiya axınının olması, qeyri-müəyyənlik şəraiti və digər səbəblərdən bütün müəssisələrin dataya əsaslanaraq idarəedilməsini zəruri etmişdir. Müasir dövrdə mühasibatlığın  optimal təşkili aşağıdakı mərhələlərdən ibarətdir.

      

       1. Birinci mərhələ .Büdcə maliyyə hədəfinə çatmaq üçün əməliyyatların yerinə yetirilmə mərhələsi olmaqla yanaşı, əsas etibarilə, müəyyən hədəfə çəkilən xərclərin qiymətləndirilməsidir. Əgər müəssisə ən yaxşı büdcəni hazırlayarsa və bütün şöbələr bu büdcənin parametrlərinə uyğun idarə olunarsa, nəticə etibarilə, işin əsas hissəsi görülmüş olar. Lakin bu proses göründüyü qədər asan deyil. Optimal büdcənin hazırlanması həqiqi proqnozların, müvafiq keçmiş məlumatların uyğun təhlilinin aparılmasını və effektiv smeta hazırlamaq bacarığının olmasını tələb edir.fBüdcə - təyin edilmiş müddət üçün planlaşdırılmış gəlirlər, xərclər, aktivlər, öhdəliklər və pul vəsaitlərinin hərəkətinin də daxil olduğu kəmiyyət göstəricilərinin verildiyi hesabatdır. 

         Büdcə hazırlanması hazırda ən vacib proseslərdən biridir. Mütləq şəkildə müəssisə qabaqcadan atacağı addımları müəyyən etməli, pul vəsaitlərini ona uyğun bölüşdürməli və xərclərin optimal bölgüsünü aparmalıdır. Büdcəni hazırlamaq üçün mütləq sürətdə bizə qərar verməyimizə imkan yaradacaq məlumat bazamız olmalıdır. 

        Biz məlumatları iki mənbə hesabına əldə edə bilərik.

 1) Keçmiş məlumatların analizi.

 2) Gələcək tətqiqatların aparılması.

2. İkinci mərhələ.  Biz bu mərhələ də əməliyyatları icra edirik. Yəni alış, satış, kassa, bank, kadr, istehsal, vergi əməliyyatlarını aparırıq, Rəsmi hesabatlar hazırlayıb təqdim edirik.

3. Üçüncü və dördüncü mərhələlər haqqında ayrıca bir məqalə paylaşılacaq.